Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861)

Urodził się 14 stycznia 1770 r. w Warszawie. Wziął udział w wojnie 1792 r., zaś podczas powstania kościuszkowskiego przebywał za granicą. Wysłany po upadku Rzeczypospolitej do Petersburga, by załatwiać sprawy majątkowe rodu, zaprzyjaźnił się jako adiutant z wielkim księciem Aleksandrem. Zaowocowało to, gdy Aleksander został carem, mianowaniem Czartoryskiego zastępcą ministra (od 1802 r.), a następnie ministrem spraw zagranicznych Rosji (1804-1806). Od 1805 r. był członkiem Senatu i Rady Państwa. Na kongresie wiedeńskim doradzał władcy Rosji w sprawie polskiej, przyczyniając się do stworzenia konstytucyjnych fundamentów powstałego decyzjami kongresu Królestwa Polskiego, w którym był m.in. senatorem i członkiem Rady Administracyjnej. Jako kurator wileńskiego okręgu naukowego przyczynił się do rozkwitu tamtejszego uniwersytetu – w r. 1824, po procesie filaretów, podał się do dymisji. Krytycznie odnosił się do polityki Mikołaja I. Podczas powstania listopadowego stanął na czele Rządu Narodowego, ale po wypadkach 15 sierpnia 1831 r., gdy w Warszawie doszło do gwałtownych wystąpień ludu i samosądów, wraz z całym rządem podał się do dymisji i wstąpił jako ochotnik do korpusu gen. Ramorino. Po klęsce insurekcji wyemigrował. W 1833 r. osiadł we Francji, gdzie stworzył główny ośrodek konserwatywnych środowisk emigracyjnych, zwany od nazwy jego paryskiej rezydencji Hotelem Lambert. Przez wielu traktowany był jako król de facto, rozwinął aktywną działalność dyplomatyczną i propagandową, próbując wykorzystywać dla sprawy polskiej konflikty interesów między europejskimi mocarstwami. Po kończącym wojnę krymską pokoju paryskim 1856 r. przekazał kierowanie Hotelem Lambert synowi Władysławowi, choć wciąż decydował o obliczu polityki obozu. Oprócz działalności politycznej angażował się w życie intelektualne i kulturalne, m.in. współtworzył Towarzystwo Historyczno-Literackie i był jego prezesem (od 1853 r.), przyczynił się do powstania Biblioteki Polskiej w Paryżu. Zmarł 15 lipca 1861 r. w Montfermeil. Główne prace: Essai sur la Diplomatie, Manuscrit d’un Philhelléne, publié par M. Toulouzan, 1830; Mowy Xięcia Ada­ma Czartoryskiego. Od roku 1838-1847, 1847; Żywot J. U. Niemcewicza, 1860; Mémoires, 2 tomy, 1887; Pamiętniki ks. Adama Jerzego Czartoryskiego i korespondencja jego z cesarzem Aleksandrem I, 1904-1905.